کاهش فعالیت لرزه‌ای ایران در ۱۴۰۳؛باید برای زلزله‌های اصلی آماده باشیم
دکتر مهدی زارع در گفتگو با خبرنگار مهر در مرور زلزله‌های مهم سال ۱۴۰۳، به زلزله‌های کوچک اطراف تهران اشاره کرد و گفت: با وقوع دو زمینلرزه با بزرگای ۳ و ۳.۳ در چرمشهر ورامین در ۲۴ اسفند ۱۴۰۳ دوباره بحث زمینلرزه در تهران و منطقه پیرامون آن به عرصه عمومی بازگشت. این زلزله‌های کوچک در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب‌غرب ورامین در مرز استان‌های تهران و قم و در شمال رد گسل کوشک نصر ثبت شدند.
وی ادامه داد: این پهنه در حدود ۸۰ کیلومتری جنوب تهران است. سامانه‌های گسله در این پهنه فشاری با مؤلفه‌های امتداد لغز هستند. دو راستای شمالغرب– جنوب- شرقی و شرقی غربی در این پهنه به هم می‌رسند.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در مورد اهمیت این زمینلرزه اظهار کرد: زلزله‌های ۲۲ و ۲۳ مرداد ۹۴ در محدوده جواد آباد ورامین نیز با وجود بزرگای ۴.۱ که زلزله کوچکی بود ولی نزدیکی کانون به تهران (۶۴ کیلومتری جنوب شرق تهران در زلزله‌های تابستان ۱۳۹۴)، و قرار داشتن کانون زلزله در منطقه ورامین مورد توجه قرار گرفت. تشکیل یک خوشه لرزه‌ای در پهنه جنوبی گسل پیشوا و در شمال رد گسل کوشک نصرت در این ناحیه حائز اهمیت است.
وی با اشاره به زلزله دیگری در اواخر اسفندماه ۱۴۰۳ ادامه داد: رخداد مهم دیگر در واپسین روزهای اسفند ۱۴۰۳ زمینلرزه ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ در جنوب چنگوره آوج در استان قزوین بود. در این ناحیه، باتوجه به زمینلرزه سال ۱۳۴۱ بویین زهرا، و زلزله چنگوره (آوج در سال ۱۳۸۱) احتمال رخداد زمین لرزه‌های پی در پی در پهنه گسله شرقی–غربی در جنوب دشت قزوین تا شمال تهران مطرح است.
زارع در مورد چرایی اهمیت زلزله‌های پیاپی توضیح داد: زلزله‌های پیاپی در اثر پدیده شلیک یا چکانش گسیختگی در اثر جنبایی یک گسل از نظر خطر زمین لرزه مهم هستند. گسل اشتهارد در سوی شرقی گسل اپیک واقع است و از سوی دیگر این سامانه گسله به سوی شرق به گسل ماهدشت – جنوب، کرج، و آن هم در انتهای شرقی خود به گسل شمال تهران می‌رسد. اگر فاصله حدود ۱۲۰ کیلومتری بوئین زهرا تا تهران را در نظر بگیریم، نبود لرزه‌ای در بخش‌های شرقی این سامانه گسله شرقی- غربی به ویژه در جنوب کرج و غرب تهران باید از نظر خطر زمین لرزه در تهران و کرج جدی گرفته شود. زمینلرزه ۲۱ اسفند ماه ۱۴۰۳ در غربی‌ترین بخش این سامانه گسله شرقی-غربی رخ داد.
امسال هیچ زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۶ در ایران ثبت نشده است
وی با بیان اینکه در سال ۱۴۰۳ هیچ زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۶ در ایران ثبت نشده است، اظهار کرد: رشته کوه‌های زاگرس که فعال‌ترین مناطق لرزه خیز کشور است ۸ زمینلرزه متوسط ایران با بزرگای ۵ تا ۶ داشت. در ایران در این سال تا ۲۵ اسفند ۲۰۴ زلزله با بزرگای بیش از ۴ ثبت و گزارش شد و هیج زلزله با بزرگای بیش از ۶ رخ نداد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه زلزله شناسی با اشاره به خوشه لرزه‌ای در منطقه جنوب زاگرس ادامه داد: یک زمینلرزه با بزرگای ۵.۳ در تاریخ ۱۷ دیماه ۱۴۰۳ در بخش «ریز» در مرز استان‌های بوشهر و فارس رخ داده که خود شروع یک خوشه لرزه‌ای در همان منطقه جنوب زاگرس بود.
وی اظهار کرد: رخداد زمینلرزه با بزرگای ۴.۰ در وسط بخش جنوبی وسط دریاچه ارومیه (بخش خشک شده) در تاریخ ۲۰ دیماه ۱۴۰۳ از رخدادهای مهم بود. خشک‌شدن دریاچه ارومیه و وقوع زمینلرزه در این منطقه لرزه خیزی دریاچه ارومیه با توجه به مسئله خشک شدن این پهنه آبی طی ۲۷ ساله گذشته و همچنین مسئله تخلیه آب‌های زیرزمینی در آذربایجان شرقی و غربی مورد مطالعه است و هم اکنون دو نفر از دانشجویان دکتری من مستقیماً بر این موضوع متمرکز شده‌اند.
ارتباط خشک شدن دریاچه ارومیه و زلزله خوی
به گفته زارع؛ به نظر می‌رسد تخلیه آب زیرزمینی و خشک شدن دریاچه در تحریک وقوع زمین‌لرزه‌های اخیر در دریاچه ارومیه و همچنین رخداد ۶ زمینلرزه با بزرگای ۵.۵ تا ۶ در فاصله شهریور ۱۴۰۱ تا فروردین ۱۴۰۲ در ناحیه خوی مؤثر بوده‌اند.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله خاطر نشان کرد: دو سال قبل در هشتم بهمن ۱۴۰۱ بزرگترین زمینلرزه از خوشه لرزه‌ای خوی با بزرگای ۵.۹ شهر خوی را لرزاند. این زمینلرزه در ساعت ۲۱:۴۴ روز شنبه هشتم بهمن ۱۴۰۱ در فاصله ۶ کیلومتری از شهر خوی در ژرفای ۷ کیلومتری زمین موجب ۲ کشته و حدود ۳۰ نفر مجروح شد. زلزله مذبور حدود ۶۰ پس‌لرزه در پی داشت که بزرگترین آنها در ساعت ۱۸:۱۱ عصر نهم بهمن ۱۴۰۱ با بزرگای ۴.۵ رخ داد. این زمینلرزهها موجب وحشت مردم خوی و حومه شد.
اهمیت فعالیت‌های لرزه‌ای در منطقه هرمزگان
وی در مورد اهمیت منطقه هرمزگان و تنگه هرمز گفت: این دو منطقه به دلیل قرار گرفتن روی گسل‌های فعال، شاهد زمین‌لرزه‌های متعددی بوده‌اند. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در کمربند لرزه‌زای آلپ-هیمالیا قرار دارد و فعالیت‌های لرزه‌ای در آن قابل توجه است. منطقه هرمزگان به دلیل وجود بنادر مهم مانند بندرعباس و جزیره قشم، از اهمیت اقتصادی و استراتژیک بالایی برخوردار است. وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در این منطقه می‌تواند خسارات اقتصادی قابل توجهی به همراه داشته باشد.
زارع به زلزله مسجد سلیمان در آذرماه ۱۴۰۳ اشاره کرد و گفت: زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۶ در ساعت ۷:۳۲ بامداد پنجشنبه ۱۵ آذر ۱۴۰۳ در روستای گلگیر مسجد سلیمان با دو پس‌لرزه مهم در دو ساعت اول بعد از رخداد (ساعت ۷:۵۳ با بزرگای ۵.۰ و ساعت ۹:۰۸ با بزرگای ۵.۲) همراه شد. زلزله‌های مذبور در همان‌جایی رخ داده که در ۱۷ تیر ۱۳۹۸ زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۷ موجب کشته‌شدن یک نفر و جراحت بیش از ۱۰۰ نفر شد.
وی ادامه داد: سازوکار زمینلرزه ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به صورت گسل فشاری نزدیک به قائم با راستای شمال غربی- جنوب شرقی بوده و ژرفای برآورد شده ۲۵ کیلومتر بوده به نحوی که سوی شرق / شمال‌شرقی گسل حرکت به سمت بالا (نسبت به فرودیواره در سوی غرب / جنوبغربی گسل) نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد مانند زمینلرزه سال ۱۳۹۸ گسل مسبب همچنان گسل رامهرمز است و در واقع رخداد ۱۵ آذر ۱۴۰۳ به نوعی مشابه و تکرار زمینلرزه ۱۷ تیر ۱۳۹۸ است.
به گفته رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله؛ با توجه به جوان بودن پوسته این منطقه رخداد فوج‌گونه زلزله‌ها در این ناحیه طبیعی است. در این پهنه چون لایه‌های پوسته نامقاوم در زاگرس وجود دارد و فشار و استرسی که در گسل‌ها جمع شده به جای اینکه یک دفعه و در یک شکستگی آزاد شوند؛ به صورت مجموعه‌ای از زلزله‌ها آزاد می‌شود که به آن زلزله فوج‌گونه می‌گویند. جنبایی گسل رامهرمز تحت اثر جنبایی ساختارهای زمین‌شناختی پی سنگی به ویژه لایه نمک هرمز رخ می‌دهد و لایه نمک در پی سنگ عنوان مانعی برای شکستگی عمل می‌کند.
زلزله گرمسار ترس زلزله پایتخت را بیدار کرد
زارع با اشاره به زلزله گرمسار که در تهران نیز احساس شد، گفت: زلزله گرمسار در شامگاه ١٤ مهرماه ١٤٠٣ با بزرگای ۴.۶ بود که در ساعت ٢٢:۴۶ در پهنه گسله گرمسار رخ داد. این پهنه در تلاقی روندهای شمالغرب – جنوب‌شرق در غرب البرز با روندهای شمال‌شرق – جنوب‌غرب در شرق البرز و محل بیرون‌زدگی گچ و نمک به صورت گنبدهای نمکی (در محدوده کوه‌های نردیا، گرماج و سرآسیاب) گرمسار است.
وی اظهار کرد: گسل گرمسار در انتهای غربی خود با گسل ایوانکی تلاقی دارد و در تغییر شکل پلاستیک در انتهای جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود، و به همین دلیل فوج زمین‌لرزه‌های کوچک در این بخش از گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود که انتهای شمال غربی این گسل به منطقه ١٥ تهران می‌رسد. احساس شدن این زلزله در تهران کافی بود تا کاربران شبکه‌های اجتماعی درباره این موضوع بنویسند و آن ترس قدیمی وقوع زلزله در پایتخت بیدار شود و البته این زلزله در تهران نبود.
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در مورد چرایی وقوع این نوع زمینلرزهها توضیح داد: گنبدهای نمکی با حالت تبخیری که دارند موجب حالت تغییر شکل پلاستیک در این منطقه فعال از دیدگاه زمینلرزه و آزاد شدن انرژی در محل گسل‌ها و پهنه شکستگی‌ها به تدریج دچار تغییر شکل می‌شوند، بنابراین وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط در گرمسار به صورت فوج گونه قابل انتظار است.
به گفته زارع؛ منطقه گرمسار دارای بزرگترین معادن نمک ایران است و بیشتر استخراج نمک در کشور در این منطقه صورت می‌گیرد. این منطقه نمک دارای خلوص بیش از ۹۵ درصد دارد. ارتفاع گنبدهای نمکی از دشت حدود ۳۰ تا ۱۰۰ متر است.
وی با بیان اینکه بیشینه توان لرزه زایی گسل گرمسار بزرگای حدود ۷.۰ است، افزود: گسل گرمسار در انتهای غربی خود با گسل ایوانکی تلاقی دارد و در تغییر شکل پلاستیک در انتهای جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود، و به همین دلیل فوج زمین‌لرزه‌های کوچک در این بخش از گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود که انتهای شمال غربی این گسل به منطقه ١٥ تهران می‌رسد، توان بیشینه لرزه‌زایی گسل ایوانکی تا بزرگای ٧.۰ است.
این استاد زلزله‌شناسی در مورد سابقه زلزله در منطقه گرمسار توضیح داد: گرمسار در سال ۱۹۴۵ زلزله با بزرگای ۴.۷، در ۱۹۸۲ زلزله با بزرگای ۵.۳ و از ۲۲ لوت ۱۹۸۸ تا ۱۱ نوامبر ۱۹۸۸ (۳۱ مرداد ۱۳۶۷ تا ۲۱ آبان ۱۳۶۷) ۸ زلزله با بزرگای بین ۴ تا ۵ رخ داده است که بزرگترین آنها دو زمینلرزه با بزرگای ۵ بوده است. در این بازه زمانی فوج زمین‌لرزه‌های گرمسار با حدود ۱۰۰۰ زلزله با بزرگای بیش از ۲ رخ داده است. در سال ۲۰۰۵ شش رخداد، و در سال ۲۰۰۶ شش رخداد با بزرگای بیش ۳ تا ۴.۵ و در سال ۲۰۱۱ هفت زمینلرزه با بزرگای بین ۳ تا ۴.۷ در همین منطقه گرمسار رخ داده است.
فعالیت لرزه‌ای در ۱۴۰۳ کاهش داشت؟
زارع با تاکید بر اهمیت توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری پیشرفته گفت: توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری پیشرفته برای نظارت بر فعالیت‌های لرزه‌ای و پیش‌بینی زمین‌لرزه‌های احتمالی بعدی بسیار حیاتی است.
وی در مورد دلیل کاهش فعالیت لرزه‌ای در سال ۱۴۰۳ توضیح داد: به لحاظ آماری کاهش فعالیت لرزه‌ای به طور نسبی در سال ۱۴۰۳ برای زلزله‌های متوسط به بالا (۵ یا بزرگ‌تر) را در ایران می‌توان به عوامل متعددی نسبت داد. فعالیت لرزه‌خیزی به طور طبیعی در نوسان است. دوره‌های لرزه‌خیزی کمتر، می‌توانند به دلیل انتشار نامنظم تنش زمین‌ساختی باشد و فازهای فعال‌تری در آینده رخ دهد.
برای وقوع زمین‌لرزه‌های شدید آماده باشیم
وی ادامه داد: در نهایت و به طور متوسط میزان تغییر شکل و استرس آزادها به طور نسبتاً ثابتی برقرار است و اگر در زمانی زلزله‌های کمتری رخ دهد در ماه‌ها و سال‌های بعد انتظار می‌رود تا این کمبود جبران شود. زمین لرزه زمانی رخ می‌دهد که تنش انباشته شده از استحکام سنگ‌ها بیشتر شود و اگر به این آستانه نرسید، زلزله‌های کمتری رخ می‌دهد و ثبت می‌شود.
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله خاطر نشان کرد: آرامش‌های لرزه‌ای یا نبودهای لرزه‌ای درمحل قفل شدگی‌های مهم گسل‌های فعال اصلی موجب بروز دوره‌ای از سکوت نسبی بین رویدادهای لرزه‌ای بزرگ می‌شود؛ بنابراین باید برای وقوع زمین‌لرزه‌های شدید و اصلی در ماه‌های آینده آماده باشیم.
