چهارمحال بختیاری؛ از رسم فرشتگان تا چراغ‌بران

خبرگزاری مهر، گروه مجله: اگر پای صحبت از اصالت و ریشه در میان باشد، بی‌شک باید نام قوم بختیاری را هم آورد. مردمانی صمیمی، پرصلابت و ریشه‌دار که در بخش‌های جنوب‌غربی، غرب و کمی هم در جنوب ایران زندگی می‌کنند. خانه‌ی اصلی آن‌ها، استان زیبای چهارمحال و بختیاری است؛ جایی که به خاطر ارتفاع زیادش، به «بام ایران» معروف شده است.

منطقه چهارمحال، گذشته‌ای پربار و پر رمز و راز دارد. یافته‌های باستان‌شناسی از تپه‌های باستانی و آثار تاریخی شهر «هفشجان»، از جمله سفالینه‌ها و ابزارهای سنگی ابتدایی، نشان می‌دهد که این سرزمین بیش از ۹۰۰۰ سال قدمت دارد؛ تاریخی که به هزاره هفتم پیش از میلاد برمی‌گردد و عمق تمدن در دل این خاک را به‌خوبی نشان می‌دهد. در گذشته، تا پیش از سال ۱۳۳۲ خورشیدی، این منطقه جزئی از استان اصفهان به‌حساب می‌آمد و در قالب شهرستان‌های شهرکرد و بختیاری تعریف می‌شد. اما از آن سال به بعد، شهرکرد از اصفهان جدا شد و چهارمحال و بختیاری تبدیل به یک فرمانداری مستقل شد. جالب است بدانید که در دوران قاجار، به‌خاطر طبیعت چشم‌نواز و هوای خنک و دلپذیرش، آن را «هند کوچک» صدا می‌زدند.

ایل بختیاری ساختار اجتماعی جالب و پیچیده‌ای دارد. به دو شاخه‌ی بزرگ هفت‌لنگ و چهارلنگ تقسیم می‌شوند و هر کدام از این شاخه‌ها شامل چندین باب و طایفه است. بختیاری‌ها از نژاد آریایی هستند و گفته می‌شود ریشه‌شان به قوم پارت می‌رسد. در گذشته پیرو آئین زرتشتی بودند، اما با ورود اسلام، با آغوش باز به دین اسلام و مذهب تشیع روی آوردند.

این قوم دیرینه، در کنار زبان، پوشش و ساختار اجتماعی منحصربه‌فردش، در مناسبت‌های مذهبی و ملی هم آداب و رسوم خاص خودش را دارد. نوروز یکی از مهم‌ترین این مناسبت‌هاست؛ جشنی با آئین‌های رنگارنگ و ریشه‌دار. در ادامه، نگاهی خواهیم داشت به آئین‌های نوروزی مردم بختیاری و حال‌وهوای بهار در میان این قوم اصیل.

شنبه مقدس

این منطقه، مانند بسیاری از استان‌های دیگر، آئینی خاص برای دختران دم‌بخت دارد و آن رسم، قاشق‌زنی است. دختران همراه با کودکان و نوجوانان، چادر به سر می‌کنند، کاسه و قاشقی به دست می‌گیرند و خانه به خانه می‌روند. در هر خانه که در باز می‌شود، منتظرند تا آجیل یا هدیه‌ای کوچک به کاسه‌شان بیفتد؛ شبیه به یک بازی آئینی، شیرین و پرخاطره. همچنین در آستانه‌ی عید، زنان ایل بختیاری دست‌ها و گیسوانشان را با حنا می‌بندند.

برای بسیاری از ما، شنبه روز شروع دوباره است و جمله‌ی «از شنبه شروع می‌کنم» حالا تبدیل به شوخی‌ای متداول شده که وقتی می‌خواهیم کاری جدید را شروع کنیم، از آن استفاده می‌کنیم. اما برای مردم چهارمحال بختیاری، شروع شنبه کمی جدی‌تر است. آنها رسم جالبی به نام «شنبه‌گردی» یا «شنبه‌گردش» دارند. اولین شنبه‌ی سال نو، روزی است که مخصوص خانم‌ها و کودکان است. آنها از خانه بیرون می‌روند و در دشت‌ها، باغ‌ها و مزارع گیاهان خوراکی تازه‌روییده را می‌چینند. آنها باور دارند که این کار، بدی‌ها و نحسی‌ها را از سال جدید دور می‌کند. این رسم برخلاف بسیاری از آئین‌ها، خانوادگی نیست و حتی غذا را نیز با خود نمی‌برند.

شاید برایتان جالب باشد که در این استان رسم دیگری به نام «فالگوش ایستادن» وجود دارد. فالگوش ایستادن که معمولاً در روزهای عادی کاری ناپسند به حساب می‌آید، در روزهای اول عید یک رسم قدیمی و معنوی محسوب می‌شود. در این آئین، افراد سر چهارراه یا در محل عبور و مرور ایستاده، کلیدی را زیر پا می‌گذارند، نیت می‌کنند و سپس گوش می‌سپرند. آنها اولین گفتگویی که از رهگذران می‌شنوند را پاسخ نیت خود می‌دانند. این رسم بیشتر مخصوص دختران دم‌بخت یا زنانی است که آرزوی داشتن فرزند دارند.

هدیه‌های نوروزی، از شال‌اندازی تا چراغ‌بران

هدیه دادن و گرفتن در نوروز یکی از جنبه‌های جذاب و مثبت این عید است که در تمام کشور رایج است. به‌طور کلی، تمامی هدایای سال که یک طرف، عیدی که در نوروز می‌گیریم یک طرف دیگر. در بعضی مناطق، این هدیه دادن و گرفتن با رسم‌های خاص انجام می‌شود. یکی از این رسوم، «شال‌اندازی» است. جوانان به بام خانه‌های همسایگان و خویشان می‌روند و از دریچه پشت بام یا دودکش شال بلندی به داخل اتاق می‌انداختند. صاحب‌خانه هم باید هدیه‌ای به‌عنوان عیدی در شال می‌گذاشت. این عیدی معمولاً شامل گندم، شاهدانه، نخودچی، کشمش، پول یا چیزهای مشابه بود.

در بیشتر نقاط کشور، عیدی دادن به تازه عروس و دختری که به تازگی عقد کرده است رسم است. اما در استان چهارمحال و بختیاری، رسم متفاوتی وجود دارد. در اینجا، خانواده داماد تعدادی از فامیل را دعوت می‌کنند و با شور و شادی به خانه‌ی دختر می‌روند. هر کسی به تناسب خودش عیدی می‌دهد. این رسم در مناطق بختیاری به نام «بلگه» (belge) شناخته می‌شود.

اما شاید یکی از زیباترین مراسم نوروزی در شهرکرد، «چراغ‌بران» باشد. در غروب آخرین روز اسفند، مردم چراغ‌های نوروزی خود را برمی‌دارند و به زیارت امامزاده حلیمه و حکیمه خاتون می‌روند. منتظر می‌مانند تا سیدی که خادم امامزاده است، چراغشان را روشن کند. بعد از روشن شدن چراغ، مبلغی به‌عنوان «پاچراغی» به خادم می‌پردازند؛ هدیه‌ای از صاحب چراغ به کسی که چراغ را روشن کرده است. این مبلغ ممکن است پول نقد باشد، یا چیزی ساده‌تر مثل آرد، گندم یا نبات. هرچند نوع هدیه می‌تواند متفاوت باشد، نیت پشت آن روشن است؛ نوری که از دل باورها می‌آید. چراغ‌بران تنها یک رسم مذهبی نیست، بلکه بازمانده‌ای از احترام به روشنایی و آتش است؛ چیزی که ریشه در آئین‌های باستانی نوروز دارد و هنوز هم به شکلی زنده ادامه پیدا کرده است.

رسم فرشتگان و آرزوهای نوروزی

عشایر بختیاری همزمان با تحویل سال، به مکان‌های سبزتر می‌روند و سیاه‌چادر خود را برپا می‌کنند. برای مردم این منطقه، نوروز با یک باور جالب همراه است. آنها معتقدند که در این زمان دو فرشته از آسمان عبور می‌کنند و مشغول صحبت با یکدیگر هستند. اگر کسی هنگام دیدن آن دو فرشته آرزوی خود را بگوید، همان روز آن آرزو برآورده خواهد شد. این باور نه تنها نمادی از امید و خوش‌بینی است، بلکه جزئی از زیبایی‌های معنوی نوروز در این منطقه است.

اما از هر چه بگذریم سخن خوراکی و آشپزی خوش‌تر است. یکی از رسوم جالب در روزهای پایانی سال، پخت نان سنتی «کاکولی» است که در استان چهارمحال و بختیاری انجام می‌شود. برخی از مردم این نان خوشمزه را برای تهیه شیرینی سفره هفت‌سین خود درست می‌کنند. کاکولی با ترکیب آرد و شیر یا آب تهیه می‌شود و با افزودن مغز گردو، بادام و کشمش طعم‌دار می‌شود. رویه این نان هم با تخم‌مرغ، گلرنگ، ماست، کنجد، سیاه‌دانه و دانه خشخاش تزئین می‌شود.

یکی دیگر از سنت‌های غذایی مردم چهارمحال و بختیاری، «کوفته‌پزی» است که شب قبل از عید در بیشتر نقاط این استان برگزار می‌شود. زنان این منطقه با استفاده از برنج، گوشت گوساله، نخود لپه، پیاز، سبزیجات معطر و آلوچه، که مواد غذایی مغذی و متناسب با طبیعت سردسیر منطقه هستند، از عصر آخرین شب سال مشغول پخت کوفته می‌شوند. این رسم فرصتی برای گردهمایی و شادی خانوادگی در شب‌های پایانی سال شناخته می‌شود.

تهیه گندم برشته یا بو داده نیز یکی دیگر از رسوم دیرینه استان چهارمحال و بختیاری است. در این رسم، گندم برشته‌شده با شاهدانه مخلوط می‌شود. ابتدا گندم را شسته و سپس در شیر می‌جوشانند. بعد از آن، گندم را بر روی ساج یا تاوه می‌پزند تا طعم خاص خود را پیدا کند. این سنت، علاوه بر اینکه بخشی از غذاهای نوروزی مردم بختیاری است، یادآور تاریخچه‌ای طولانی از کشاورزی و پخت‌وپز سنتی در این منطقه است.