شمالی ها به پیشواز برنجکاری رفتند | آوازی که برنجکاران وقت خزانه گیری می خوانند
به گزارش همشهری آنلاین خزانه‌گیری برنج حدود ۲ دهه است که به صورت مکانیزه انجام می‌شود، اما هنوز هم در گوشه و کنار رشت، خمام و سوادکوه شالیکارانی هستند که خزانه‌گیری برای زمین شالی کوچک خود را سنتی انجام می‌دهند؛ مراسمی که با ترانه‌های محلی و به صورت دسته جمعی برگزار می‌شود و حدود یک ماه طول می‌کشد. عباس حیدری، یکی از شالیکاران رشت که تجربه ۳ دهه برنجکاری دارد، جزئیاتی از این رسم را بازگو می‌کند.
آغاز کار؛ شستن بذرها با آب و نمک
«خزانه‌گیری به شکل سنتی خیلی کم شده، اما حال و هوای خودش را دارد.» این را عباس حیدری، شالیکار رشتی به همشهری می‌گوید و ادامه می‌دهد: «برخی از شالیکاران که خزانه‌گیری سنتی را زنده نگه داشته‌اند باز هم برای بخشی از شالی خزانه‌گیری مکانیزه را انجام می‌دهند. در یک مدت مشابه خزانه‌گیری سنتی برای یک هکتار انجام می‌شود و مکانیزه برای ۱۰ هکتار. روش مکانیزه زحمت کمتری هم دارد.»
حیدری روش سنتی خزانه‌گیری را از ۱۰ سالگی خودش به یاد دارد؛ از نخستین روزی که با مادرش همراه شد. او می‌گوید که برای روش سنتی خزانه‌گیری شالیکار از زمستان به فکر تهیه بذر است تا نیمه فروردین خزانه‌گیری را شروع کند. خزانه‌گیری همان تهیه و آماده‌سازی نشاهای برنج است. یک روش سنتی که عباس حیدری، شالیکار اهل رشت در قدیم تجربه کرده، زمانی بوده که حتی برای حفظ رطوبت و گرمای خزانه نشاها از پلاستیک هم استفاده نمی‌شد، اما حالا بیش از ۲ دهه است که به دلیل تغییرات آب و هوایی، برای گرم و مرطوب نگه داشتن بذرها، روی خزانه را با پلاستیک می‌پوشانند یا آن را شبیه گلخانه درست می‌کنند.
حیدری در توضیح بیشتر می‌گوید: «بذرها در فصل زمستان در صندوق یا انباری نگه‌داری می‌شد که از آفات دور باشد، مخصوصا که موش هم به آن وارد نشود. روز اول خزانه‌گیری با شستن بذرها در تشت شروع می‌شد. تشتی پر از آب و نمک. غلظت آب و نمک هم در حدی بود که تخم مرغ روی آب بایستد و زیر آب نرود. بذرها بعد از ۴۸ ساعت خیس خوردن یا به اصطلاح آماس شلتوک، ضدعفونی شده‌بودند.» بذرها داخل کیسه پارچه‌ای دور از فضولات حیوانی، کاه و کلش و نور خورشید خشک می‌شدند.
یک کار کاملا زنانه
سند شش دانگ خزانه‌گیری به روش سنتی به نام بانوان است. عباس حیدری، شالیکار اهل رشت علت را دقت و حوصله بانوان می‌داند و می‌گوید: «زمین خزانه‌گیری اول باید صاف و تراز شود و بعد بذرها روی آن پاشیده شود. طوری که سطح زمین را یکدشت پر کند و در نقاط مختلف کمتر و بیشتر نشود.»
بذرها هم باید «گَلَف» پاشیده شود که در زبان محلی به معنای «پخش» است. زنان شالیکار برای گرم نگه‌داشتن کمر خود، چادری دور کمر می‌بندند که به زبان محلی «کمر دَبَد» گفته می‌شود. آنان از بالای زمینی که برای خزانه‌گیری آماده شده شروع می‌کنند و قدم به قدم به انتهای زمین می‌روند. حیدری می‌گوید: «با هر قدمی که برمی‌دارند، سطح آب داخل زمین را هم تراز می‌کنند تا هیچ بذری بی‌آب نماند. این کار دقت می‌خواهد.»
آوای کار؛ ترانه‌خوانی دسته جمعی
آماده سازی خزانه هم تماشایی هم شنیدنی است. رسم ترانه خوانی در کارهای دسته‌جمعی در شالیزار هم رواج دارد؛ نواهایی که به زبان مشترک در زمان کار سخت تبدیل شده، از شالیزار هم شنیده می‌شود. عباس حیدری، شالیکار رشتی ادامه می‌دهد: «ترانه‌ها به گونه‌ای است که یک گروه می‌خوانند و گروه دیگر جواب می‌دهند. یادم هست معمولا ترانه «کونوس کله» را می‌خواندند: ای روز بوشوم کونوس کله، ایشااله/ کونوس بیچم اِی پرپره، ایشااله یعنی یک روز به باغ ازگیل رفتم، انشالله/ یک دامن ازگیل چیدم، انشالله» ترانه‌های کار معمولا پر انرژی و پر امید است.
آفت‌کش طبیعی خزانه برنج
در خزانه‌گیری سنتی بعد از کاشت بذرها، روی آن بقایای آتش‌زده کاه و کلش می‌ریختند. عباس حیدری می‌گوید: «کربن خاصیت قارچ‌کشی دارد و برای جلوگیری از آفات این کار انجام می‌شد. از ۲ دهه پیش تا کنون که برای رشد سریع‌تر بذرها روی خزانه را با پلاستیک به شکل گلخانه می‌پوشانند، از آفت‌کش‌های شیمیایی استفاده می‌شود.»
حتی شالیکارانی که خزانه‌گیری را به صورت سنتی انجام می‌دهند نیز برای تامین نشای بخشی از شالی خود از روش مکانیزه بهره می‌گیرند. با آغاز تابستان نشاهای آماده شده از خزانه راهی شالی می‌شوند تا اواخر تابستان فصل برداشت برنج فرا برسد.
ترانه محلی را اینجا بشنوید:
