فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی موجب تقویت نفوذ روحانیت در جامعه شد

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: امروز اول اسفند سالروز رحلت عالم نامدار و کم نظیر شیعه آیت الله سیدمحمد حسن حسینی معروف به میرزای شیرازی، میرزای بزرگ و میرزای مجدّد است.

آیت الله میرزا محمدحسن حسینی شیرازی در سال ۱۲۳۰ هجری قمری (حدود ۱۱۹۴ شمسی) در شهر شیراز متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت. در اصفهان از محضر اساتید برجسته‌ای همچون حاج محمدابراهیم کلباسی بهره برد.پس از آن به نجف اشرف مهاجرت کرد و در آنجا به تکمیل تحصیلات عالیه خود پرداخت.در نجف از شاگردان برجسته شیخ مرتضی انصاری (صاحب کتاب مکاسب) شد و به درجه اجتهاد رسید.

پس از درگذشت شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی به عنوان یکی از مراجع تقلید برجسته مطرح شد. با گذشت زمان و افزایش محبوبیت، مرجعیت عامه شیعیان به او منتقل شد و مقلدین بسیاری در ایران، عراق و سایر کشورهای اسلامی پیدا کرد.او شهر سامرا را به عنوان مرکز فعالیت‌های خود انتخاب کرد و حوزه علمیه سامرا را تأسیس نمود.

میرزای شیرازی به زهد، تقوا، علم و تدبیر مشهور بود.او به امور مسلمانان و شیعیان اهمیت ویژه‌ای می‌داد و در جهت رفع مشکلات آنها تلاش می‌کرد.تأسیس حوزه علمیه سامرا یکی از مهم‌ترین خدمات او به عالم تشیع بود. این حوزه علمیه به سرعت گسترش یافت و به یکی از مراکز مهم تربیت طلاب و فضلا تبدیل شد.

میرزای شیرازی در امور سیاسی و اجتماعی نیز فعال بود و در برابر ظلم و استبداد ایستادگی می‌کرد.یکی از مهم‌ترین اقدامات سیاسی میرزای شیرازی، صدور فتوای تحریم تنباکو در اعتراض به قرارداد رژی بود. این فتوا که در سال ۱۲۷۰ شمسی صادر شد، تأثیر بسیار زیادی در جامعه ایران گذاشت و موجب لغو قرارداد رژی شد.فتوای تحریم تنباکو نشان داد که روحانیون شیعه می‌توانند نقش مهمی در دفاع از استقلال و منافع ملی ایفا کنند.

در اواخر قرن نوزدهم میلادی، ایران تحت سلطه نفوذ روزافزون قدرت‌های استعماری، به ویژه بریتانیا و روسیه قرار داشت. در این میان، روحانیون شیعه به عنوان یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین نیروهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی، نقش برجسته‌ای در مبارزه با استعمار و حفظ استقلال کشور ایفا کردند. یکی از نقاط عطف این مبارزات، فتوای تحریم تنباکو در سال ۱۲۷۰ شمسی (۱۸۹۱ میلادی) بود که به عنوان نمادی از مقاومت ملی و قدرت روحانیت شیعه در برابر استعمار شناخته می‌شود.

در دوره قاجار، ایران به تدریج تحت نفوذ قدرت‌های استعماری قرار گرفت. امتیازات اقتصادی گسترده‌ای به بیگانگان واگذار شد که این امر موجب نارضایتی عمومی و تضعیف بنیه اقتصادی کشور گردید.روحانیون شیعه به دلیل جایگاه مذهبی و ارتباط نزدیک با مردم، از قدرت و نفوذ قابل توجهی برخوردار بودند. آنها به عنوان مدافعان دین و استقلال کشور، در برابر نفوذ بیگانگان به مقاومت برخاستند.پیش از فتوای تحریم تنباکو، روحانیون در نقاط مختلف کشور به انتقاد از سیاست‌های دولت قاجار و نفوذ بیگانگان پرداخته بودند. این انتقادات زمینه‌ساز شکل‌گیری یک نهضت اعتراضی گسترده شد.

در سال ۱۲۶۹ شمسی (۱۸۹۰ میلادی)، دولت قاجار امتیازی انحصاری برای تولید، فروش و صادرات تنباکو به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد. این قرارداد که به قرارداد رژی معروف شد، ضربه سنگینی به اقتصاد داخلی وارد می‌کرد و موجب نارضایتی شدید مردم و بازاریان شد.

در پی اعتراضات گسترده، میرزای شیرازی، مرجع تقلید وقت، فتوایی مبنی بر تحریم استعمال تنباکو صادر کرد. متن فتوا بسیار کوتاه و قاطع بود: “الیوم استعمال تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است.امروز استعمال تنباکو به هر نحو که باشد، در حکم جنگ با امام زمان است. فتوای تحریم تنباکو تأثیر شگرفی در جامعه ایران گذاشت. مردم از استعمال تنباکو خودداری کردند و حتی زنان قلیان‌های خود را شکستند. این حرکت اعتراضی گسترده، دولت قاجار را مجبور به لغو قرارداد رژی کرد.

فتوای میرزای شیرازی نقطه عطفی در تاریخ سیاسی کشور و روحانیت شیعه به شمار می‌رود که تأثیرات سیاسی مهمی بر جای نهاده است. دربار قاجار از آغاز سلطنت فتحعلی شاه قاجار تا پایان سلطنت احمد شاه قاجار کوشید روابط نزدیک و صمیمانه ای میان حکومت و روحانیت عصر صفوی را، پایدار نگه دارد تا ضمن کسب مشروعیت برای خود، از حمایت‌های سیاسی علما در مواجهه با قدرت‌های برون مرزی نیز برخوردار باشد. گر چه این راهبرد به استثنای دوره سلطنت محمد شاه و تمایلات صوفیانه وی، موجب سردی روابط فی مابین شد؛ با آغاز سلطنت ناصرالدین شاه بار دیگر روابط گرم گذشته ادامه یافت ولی عوامل چندی به بد گمانی و انتقاد از وی و سرانجام رودرویی میان حکومت و روحانیت منجر شد.

لغو قرارداد رژی به عنوان یک پیروزی بزرگ برای مردم و روحانیت شیعه محسوب می‌شد. این پیروزی نشان داد که مردم با اتحاد و رهبری روحانیون می‌توانند در برابر استعمار ایستادگی کنند. فتوای تحریم تنباکو موجب تقویت جایگاه و نفوذ روحانیت در جامعه شد. روحانیون به عنوان رهبران ملی و مدافعان حقوق مردم شناخته شدند.

نهضت تحریم تنباکو زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران شد. مردم با الهام از این تجربه، خواستار محدود کردن قدرت پادشاه و ایجاد یک نظام حکومتی مبتنی بر قانون شدند.

مبارزات ضد استعماری روحانیون شیعه ایران و فتوای تحریم تنباکو، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. این مبارزات نشان داد که روحانیون با اتکا به ایمان و حمایت مردمی، می‌توانند نقش مهمی در دفاع از استقلال و حقوق ملت ایفا کنند. فتوای تحریم تنباکو به عنوان نمادی از مقاومت ملی و قدرت روحانیت شیعه در برابر استعمار، همواره در تاریخ ایران ماندگار خواهد بود.