چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی؛ آیینی کهن با رنگ و بوی محلی
خبرگزاری مهر، گروه استانها: چهارشنبه آخر سال یکی از جشن‌های باستانی ایرانیان، در آذربایجان شرقی با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شود که نشان‌دهنده غنای فرهنگی این منطقه است. این آئین که در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود، ترکیبی از سنت‌های کهن و باورهای محلی است که نسل به نسل منتقل شده و همچنان جایگاه ویژه‌ای در میان مردم دارد.
نام‌گذاری چهارشنبه‌های اسفندماه
در آذربایجان شرقی، چهارشنبه‌های ماه اسفند با نام‌های خاصی شناخته می‌شوند که هر کدام نمادی از یکی از عناصر طبیعت هستند:
– سو چرشنبه‌سی (چهارشنبه آب): اولین چهارشنبه اسفند که به عنصر آب اختصاص دارد.
– اود چرشنبه‌سی (چهارشنبه آتش): دومین چهارشنبه که به عنصر آتش مرتبط است.
– یئل چرشنبه‌سی (چهارشنبه باد): سومین چهارشنبه که به باد اختصاص دارد.
– توپراق چرشنبه‌سی (چهارشنبه خاک): چهارمین و آخرین چهارشنبه که به خاک مربوط است و همان چهارشنبه‌سوری است.
این نام‌گذاری‌ها نشان‌دهنده احترام و ارتباط عمیق مردم این منطقه با عناصر طبیعت است.
آتش‌افروزی و پریدن از روی آتش
مانند سایر نقاط ایران، در آذربایجان شرقی نیز مردم در شب چهارشنبه اخر سال آتش روشن می‌کنند و از روی آن می‌پرند. این عمل نمادی از پاک‌سازی و دور کردن بدی‌ها و استقبال از نیکی‌ها در سال جدید است. مردم هنگام پریدن از روی آتش، عباراتی مانند «آتیل ماتیل چرشنبه، بختیم آچیل چرشنبه» را زمزمه می‌کنند که به معنای «بریز و بپاش چهارشنبه، بختم باز شود چهارشنبه» است.
شال‌اندازی (شال سالاماق)
یکی از رسوم جالب در آذربایجان شرقی، «شال‌اندازی» یا «شالماخ» است. در این مراسم، جوانان شال‌های رنگارنگ خود را از روزنه‌های پشت‌بام یا پنجره‌های خانه‌ها آویزان می‌کنند. صاحب‌خانه با قرار دادن آجیل، شیرینی یا هدیه‌ای در شال، به نوعی به درخواست جوان پاسخ می‌دهد. این رسم نشان‌دهنده همبستگی اجتماعی و تقویت روابط همسایگی است.
قاشق‌زنی
در شب چهارشنبه‌سوری، کودکان و نوجوانان با پوشیدن لباس‌های مبدل و نقاب، به در خانه‌ها می‌روند و با زدن قاشق به کاسه، صاحب‌خانه را مطلع می‌کنند. صاحب‌خانه نیز به نشانه خوش‌یمنی و برکت، مقداری آجیل، شیرینی یا خوراکی‌های دیگر در کاسه آن‌ها می‌ریزد. این رسم نشان‌دهنده همبستگی اجتماعی و تقویت روابط همسایگی است.
فال‌گوش ایستادن
یکی دیگر از رسوم چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی، «فال‌گوش ایستادن» است. افراد، به ویژه دختران جوان، در شب چهارشنبه اخر سال در مکان‌های خلوت می‌ایستند و به صحبت‌های رهگذران گوش می‌دهند. آن‌ها معتقدند که اولین جمله‌ای که می‌شنوند، نشانه‌ای برای تحقق آرزوهایشان در سال جدید است.
رفتن به مکان‌های مقدس و صله‌رحم
در این شب، مردم به مکان‌های مقدس مانند امامزاده‌ها می‌روند و با دعا و نیایش، از خداوند طلب برکت و سلامتی می‌کنند. همچنین، صله‌رحم و دیدار با بزرگان فامیل از دیگر آداب این شب است که نشان‌دهنده اهمیت خانواده و احترام به بزرگ‌ترها در فرهنگ آذربایجان شرقی است.
پختن غذاهای مخصوص
در شب چهارشنبه آخر سال، خانواده‌ها غذاهای مخصوصی تهیه می‌کنند. یکی از غذاهای مرسوم در این شب، قورمه‌سبزی است که عطر و بوی آن در کوچه‌ها می‌پیچد و نشان‌دهنده شور و شوق مردم برای استقبال از سال نو است.
شکستن کوزه‌های کهنه
از دیگر آداب خاص چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی، شکستن کوزه‌های کهنه است. برخی بانوان به سرچشمه‌ها می‌روند و کوزه‌ها و کاسه‌ها و بشقاب‌های سفالی کهنه را کنار چشمه می‌شکنند و کوزه نو را از آب چشمه پر می‌کنند و آن را به خانه می‌برند و آب تازه را در چهارگوشه حیاط می‌ریزند. این عمل نمادی از دور ریختن بدی‌ها و استقبال از تازگی و نیکی‌ها در سال جدید است.
آذین‌بندی کوچه‌ها و محله‌ها
در گذشته، مردم آذربایجان شرقی در این شب کوچه‌ها و محله‌های خود را با چراغ‌های رنگی، فانوس‌های دستی و پارچه‌های رنگارنگ تزئین می‌کردند. این آذین‌بندی‌ها نمادی از شادی، نور و خوش‌یمنی برای سال جدید بود. در برخی مناطق، مردم با همکاری یکدیگر کوچه‌ها را جارو می‌زدند و با پاشیدن گلاب یا دود کردن اسپند، فضای محله را خوشبو و معنوی می‌کردند.
رسم طلب باران و دعا برای سالی پربرکت
یکی دیگر از رسوم چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی، برگزاری مراسم دعا برای نزول باران در سال جدید بود. این رسم به‌ویژه در سال‌هایی که خشکسالی یا کمبود باران وجود داشت، انجام می‌شد. مردم، به‌ویژه در روستاها، در کنار چشمه‌ها و قنات‌ها جمع می‌شدند و با خواندن دعا و نیایش، از خداوند طلب رحمت و برکت می‌کردند.
مراسم «بایرام پایی» یا دیدار از بزرگان
در برخی مناطق آذربایجان شرقی، مردم پس از برگزاری آئین‌های چهارشنبه آخر سال، به دیدار بزرگان فامیل می‌رفتند. این رسم که به آن «بایرام پایی» گفته می‌شود، نوعی احترام به بزرگان و فرصتی برای تقویت روابط خانوادگی بود. در این دیدارها، بزرگان به کوچکترها هدیه می‌دادند و برای آن‌ها آرزوی خوشبختی در سال جدید می‌کردند.
استفاده از گیاهان دارویی و دود کردن اسپند
در باورهای مردم آذربایجان شرقی، چهارشنبه آخر سال شب دور کردن بلاها و بیماری‌ها بود. به همین دلیل، برخی خانواده‌ها در این شب از گیاهان دارویی مانند آویشن، نعناع و مرزنجوش برای بخور دادن و تصفیه هوای خانه استفاده می‌کردند. دود کردن اسپند نیز یکی از آئین‌های رایج بود که برای رفع چشم‌زخم و دور کردن انرژی‌های منفی به کار می‌رفت.
آئین‌های نمایشی و موسیقی محلی
در گذشته، در برخی مناطق آذربایجان شرقی، گروه‌های نمایشی محلی در کوچه‌ها و میدان‌های روستا اجراهایی مانند نمایش‌های سنتی، موسیقی زنده با ساز و دهل، و خواندن اشعار فولکلور برگزار می‌کردند. این اجراها فضای این شب را شادتر و پرجنب‌وجوش‌تر می‌کرد.
خواندن شعرها و ترانه‌های فولکلور
در شب چهارشنبه اخر سال، مردم اشعار و ترانه‌های فولکلور محلی را با صدای بلند می‌خواندند. برخی از این ترانه‌ها مضمون شاد و برخی دیگر مفاهیم عرفانی و معنوی داشتند. یکی از ترانه‌های رایج در میان مردم آذربایجان شرقی در این شب چنین است:
«آتیل ماتیل چرشنبه، بختیم آچیل چرشنبه»
(بریز و بپاش چهارشنبه، بختم باز شود چهارشنبه)
این ترانه‌ها علاوه بر ایجاد شور و نشاط، نشان‌دهنده آرزوها و امیدهای مردم برای سال جدید بود.
غذاهای مخصوص چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی
در کنار مراسم و آئین‌های مختلف، غذاهای مخصوصی نیز برای چهارشنبه اخر سال در آذربایجان شرقی تهیه می‌شود. برخی از این غذاها شامل موارد زیر است:
قورمه‌سبزی و پلو: یکی از غذاهای مرسوم که معمولاً در این شب پخته می‌شود.
آش رشته یا آش بلغور: غذایی مقوی که به نیت برکت و سلامتی در سال جدید خورده می‌شود.
آجیل مشکل‌گشا: ترکیبی از مغزها، کشمش، نخودچی، انجیر خشک و سنجد که نمادی از خیر و برکت است.
دلمه برگ مو: غذایی محبوب که در برخی خانواده‌ها برای چهارشنبه‌سوری تهیه می‌شود.
تغییرات چهارشنبه آخر سال در سال‌های اخیر
با گذشت زمان، برخی از آئین‌های سنتی چهارشنبه آخر سال در آذربایجان شرقی کمرنگ شده‌اند و در عوض، ترقه‌بازی و استفاده از مواد محترقه جای آن‌ها را گرفته است. در گذشته، آتش چهارشنبه آخر سال از چوب و بوته‌های خشک تهیه می‌شد و هیچ خطری نداشت، اما امروزه استفاده از مواد انفجاری باعث آسیب‌های جانی و مالی فراوانی شده است.
از سوی دیگر، برخی از رسوم زیبای این شب، مانند شال‌اندازی، قاشق‌زنی و فال‌گوش ایستادن، در شهرها کمتر دیده می‌شود و بیشتر در روستاها و میان خانواده‌های سنتی رواج دارد.
چهارشنبه اخر سال یکی از کهن‌ترین آئین‌های ایرانی است که در آذربایجان شرقی با رسوم خاصی برگزار می‌شود. این جشن، علاوه بر ایجاد شادی و نشاط، مفاهیم عمیقی مانند دفع بلا، نو شدن و تقویت روابط اجتماعی را در بر دارد.
با این حال، تغییرات اجتماعی و ورود مواد آتش‌زا باعث شده است که برخی از آداب زیبای این جشن کمرنگ شود. برای حفظ و احیای این میراث ارزشمند، باید فرهنگ‌سازی مناسبی انجام شود تا چهارشنبه آخر سال به دور از خطرات، همچنان به‌عنوان یکی از زیباترین جشن‌های ملی ایران باقی بماند.
با توجه به اینکه این جشن در مناطق مختلف آذربایجان شرقی دارای تنوعی از آداب و رسوم است، انجام تحقیقات میدانی و مصاحبه با سالمندان و پژوهشگران فرهنگ عامه می‌تواند به شناخت بیشتر این آئین و حفظ آن برای نسل‌های آینده کمک کند.
