شکوفایی اقتصادی و اجتماعی با نانوی بومی
همشهری آنلاین، زهرا خلجی: ستاد فناوری‌های نانو و میکرو به‌عنوان یکی از فعال‌ترین ستادهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، سال‌هاست که توانسته در زمینه پرورش نخبگان، تولید محصولات نانومحور و صادرات خوش بدرخشد. دکتر عماد احمدوند، به‌عنوان دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نانو که اتفاقا روز گذشته مجددا از سوی حسین افشین، معاون علمی رئیس‌جمهور در این سمت ابقا شد، پاسخگوی سؤالات متعدد و متنوع همشهری در زمینه اثرات این فناوری در توسعه کشور بود.
با توجه به اهمیت روزافزون فناوری نانو، وضعیت توسعه این فناوری در کشور طی سال گذشته چطور بوده‌است؟
بیش از ۲دهه از ورود کشورمان به برنامه توسعه علوم و فناوری‌های نانو می‌گذرد و هم‌اکنون در آغاز دهه سوم پیشرفت این فناوری در کشور هستیم. این دهه از سال گذشته با اجرای سند ۱۰ساله سوم که در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید آغاز شد. این سند در افق سال۱۴۱۲ با اهداف و رویکردهای جدیدی از قبیل «مرجعیت علمی و فناوری کشور»، «صنعتی‌سازی»، «اثرگذاری حداکثری فناوری نانو در حوزه‌های اولویت‌دار صنعتی»، «ورود محصولات نانو به بازارهای جهانی» و «نقش‌آفرینی این فناوری در زندگی مردم» تدوین شده‌است. سال۱۴۰۳ دومین سال اجرای این برنامه بود و در این سال طرح‌ها و فعالیت‌های متنوعی در ۲۳اقدام ملی و ۷راهبرد کلان سند اجرایی شد.
چه پروژه‌هایی امسال اجرایی شدند؟
در سال۱۴۰۳ بیش از ۲۷۰پروژه توسعه فناوری و محصول نانو اجرا شد که در قالب پژوهانه و ارائه تسهیلات مورد حمایت ستاد قرار گرفت. این پروژه‌ها در ۸پلتفرم حمایتی ستاد و در مراحل مختلف تجاری‌سازی مورد حمایت قرار گرفتند و در ۱۳حوزه صنعتی مختلف اجرا شدند که بیشترین آنها مربوط به حوزه‌های اولویت‌دار ستاد ازجمله سلامت، انرژی، آب، محیط‌زیست و کشاورزی بودند. با ثمردهی این پروژه‌ها امید می‌رود روند توسعه و به‌کارگیری این فناوری توسط صنایع کشور همچنان روند صعودی داشته باشد و به امید خدا در سال‌های آینده شاهد مزایای اقتصادی و اجتماعی بیشتری از این فناوری باشیم.
ستاد نانو در تشویق و ترغیب قشر نوجوان و جوان برای کسب دانش در زمینه فناوری نانو، موفق عمل کرده‌است و این را در برگزاری نمایشگاه ایران‌نانو با برپایی غرفه‌های مخصوص دانش‌آموزان و دانشجویان مشاهده کردیم. همچنان این رویکرد در ستاد باقی می‌ماند؟
بله، همچنان ما به این رویکرد پایبندیم. حمایت‌های ستاد برای شکل‌گیری سرمایه‌های انسانی نانو از مرحله دانش‌آموزی شروع می‌شود. درحال‌حاضر بیش از ۳۰۰نهاد ترویجی و آموزشی نانو در شهرها و استان‌های مختلف کشور در حوزه دانش‌آموزی فعالند و تاکنون بالغ بر یک‌میلیون‌و۹۰۰هزار دانش‌آموز در این برنامه‌ها حضور داشته‌اند. در این راستا، امسال پانزدهمین المپیاد دانش‌آموزی نانو با حضور ۳هزار نفر با همکاری باشگاه دانش‌پژوهان جوان برگزار شد.
فعالیت‌های دانشگاهی به چه صورت پیش رفته‌است؟
در دانشگاه‌ها هم با فعالیت شبکه نهادهای ترویجی دانشجویی فعالیت‌های متنوعی برای آموزش دانشجویان درنظر گرفتیم. ۱۷بازدید علمی، ۲۳سمینار تخصصی، ۱۸نمایشگاه محصولات نانویی، ۱۸ مسابقه دانشجویی و بیش از ۴۰کارگاه آموزشی با فراهم‌کردن زمینه آشنایی بیش از ۲۰هزار دانشجو با فناوری نانو در قالب هفته‌های نانوی استانی در ۹ماهه اول امسال اجرا شده‌است.
در بخش تحصیلات تکمیلی نانو در این سال‌ها بیش از ۴۲هزار متخصص نانو در سطح کارشناسی‌ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی پرورش یافته‌اند و نزدیک به ۹۰مرکز تحقیقاتی فعال در سراسر کشور در حوزه فناوری نانو در حال فعالیت‌اند. این حجم از سرمایه‌های انسانی با حمایت و سوق‌دهی به سمت توسعه فناوری و محصول در راستای اولویت‌های کشور، می‌تواند ثمرات ارزنده‌ای داشته باشد.
برنامه حمایتی ستاد برای کسب‌وکارها چگونه است؟
حمایت از کسب‌وکارهای جدید در مرحله بنیان‌گذاری است. در این برنامه از کسب‌وکارهای نوپایی که در حوزه فناوری نانو فعالیت می‌کنند و از قابلیت‌های فنی و تجاری برخوردارند، حمایت می‌شود. این حمایت‌ها شامل تسهیلات بلاعوض، اعطای اعتبار شبکه آزمایشگاهی و فراهم‌آوردن فضای فیزیکی است.
حجم صادرات نانوی ایران در حال حاضر چقدر است؟
آمار تجمیعی فعلا تا سال۱۴۰۲ در دسترس است و آمار بازار امسال تا ۴ماه دیگر تعیین می‌شود؛ اما حجم صادرات محصولات نانو (مطابق نمودار زیر) در سال‌های اخیر همواره صعودی بوده و در سال۱۴۰۲ به بیش از ۱۴۵میلیون دلار رسیده‌است که حدود ۹درصد از کل فروش محصولات نانو را تشکیل می‌دهد. در همین سال حجم صادرات محصولات دانش‌بنیان ۴۵۱میلیون دلار بوده‌است.
صادرات ایران بیشتر روی چه کالاهایی متمرکز است و چه کشورهایی مقصد این صادرات هستند؟
درخصوص بازار بین‌المللی محصولات نانوی ایران باید گفت که عمران و ساختمان، نانومواد، الکترونیک، اپتیک و مواد شیمیایی ۴حوزه صنعتی‌اند که بیشترین صادرات محصولات نانوی ساخت ایران را دارند. حجم صادرات محصولات نانوی ایران به کشورهای اروپایی از ۷.۶میلیون دلار در سال۱۴۰۱ به حدود ۱۰میلیون دلار در سال۱۴۰۲ افزایش یافت که بیش از ۸۰درصد از این مقدار به روسیه بوده‌است. صادرات به کشورهای آفریقا و آمریکای شمالی نیز اگرچه اندک است ولی در سال۱۴۰۲ رشد داشته‌است.
اثرات اجتماعی و اقتصادی فناوری نانو را چقدر می‌توان مهم دانست؟
محصولات مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته ازجمله فناوری نانو فراتر از بازار مستقیم خود، اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی بالایی دارند. به‌عنوان نمونه، درحالی‌که تا ۱۰سال گذشته اکثریت قریب‌به‌اتفاق نانوکاتالیست‌های مورد استفاده در صنایع نفت و پتروشیمی و فولاد کشور از خارج تامین می‌شدند، در سال‌های اخیر با تولید نانوکاتالیست‌های داخلی تا حد زیادی این وابستگی از بین رفته و نانوکاتالیست‌های تولید داخل ضمن ایجاد صرفه‌جویی ارزی و در برخی موارد با افزایش بهره‌وری نسبت به نمونه خارجی، سایه تهدید و تحریم را از سر صنایع نفت و پتروشیمی کشور دور کرده‌اند.
ملموس‌ترین حوزه برای مردم در این رابطه حوزه سلامت و بهداشت است. توسعه نانوداروها در این زمینه چقدر مؤثر بوده‌است؟
بله، در حوزه سلامت و بهداشت نانوداروهای ضدسرطان در سال‌های اخیر تا حد بسیار زیادی ما را از نمونه‌های خارجی بی‌نیاز کرده‌اند و به‌علاوه باعث کاهش هزینه‌های بیمه درمانی و همچنین عوارض ناشی از استفاده از داروهای ضدسرطان مرسوم شده‌اند. تولیدات داخلی تاکنون از خروج بیش از ۱۲۶میلیون دلار ارز جلوگیری کرده که این مقدار حدود ۱۰برابر صادرات این محصولات در این مدت بوده‌است. به‌عنوان نمونه، حجم فروش داخلی نانوداروهای ضدسرطان در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ معادل ۶۰۰۰میلیارد ریال بوده که صرفه‌جویی ارزی معادل ۱۲۶میلیون دلاری را به همراه داشته‌است و این درحالی است که صادرات این محصولات در همین مدت کمتر از یک‌دهم این مقدار، یعنی حدود ۱۲میلیون دلار، بوده‌است.
به‌عنوان سؤال پایانی، هزینه‌های درمانی برای مردم چقدر کاهش داشته‌است و داروهای بومی در این زمینه چقدر مؤثرند؟
به‌واسطه کاهش چشمگیر قیمت نانوداروهای داخلی در مقایسه با نمونه‌های خارجی، هزینه‌های بیمه درمان معادل ۱۲۰۰۰میلیارد ریال یعنی حدود ۲برابر فروش داخلی این داروها کاهش داشته‌است. علاوه بر اینها، نانوداروی ضدسرطان سینادوکسوزم به‌دلیل کاهش ۳۰درصدی عوارض قلبی منجر به کاهش ۲۱۵۰میلیارد ریالی هزینه درمان ناشی از عوارض جانبی داروی غیرنانویی آن با نام دوکسوروبیسین شده‌است. داروی ضدسرطان دوکسوروبیسین به‌عنوان داروی شیمی‌درمانی سرطان‌های مختلف مانند سینه، مثانه و تخمدان عمل می‌کند و مصرف این دارو می‌تواند منجر به عارضه قلبی شود؛ درحالی‌که استفاده از نمونه نانولیپوزمال این دارو احتمال این عارضه را تا حد زیادی کاهش می‌دهد که می‌تواند اثر قابل توجهی در کاهش هزینه‌های درمان داشته باشد.
